
Autor Ewangelii
Kogo można uznać za autora czwartej Ewangelii? Na ile można przyjmować – zgodnie z tradycją – że do jej powstania mógł się przyczynić nie tylko św. Jan Apostoł, ale i jego sekretarz lub grupa uczniów zgromadzona wokół Jana?
Świadectwo św. Ireneusza
Pierwszym autorem starożytnym, którego pisemne świadectwo przetrwało do naszych czasów, jest św. Ireneusz. Około 180 roku Ireneusz pisze wprost, że czwartą Ewangelię napisał Jan, ten który spoczywał na piersiach Jezusa w czasie Ostatniej Wieczerzy. Za tym autorstwem opowiadają się też inni.
Rozróżnienie Euzebiusza z Cezarei
Ciekawą, godną odnotowania jest opinia Euzebiusza z Cezarei, który zarzuca Ireneuszowi, iż myli on ze sobą dwie osoby o tym samym imieniu, które miały żyć w Efezie pod koniec pierwszego wieku. Jedną z nich był Apostoł Jan, a drugą był Jan – prezbiter (starszy kościoła). W swojej opinii Euzebiusz powołuje się na biskupa z końca pierwszego wieku, o imieniu Papiasz, który twierdził, że takich dwóch Janów mieszkało w Efezie, a sam Euzebiusz stwierdza, że groby obydwu są tam do dnia dzisiejszego. Nawet przy tym rozróżnieniu – że jest Jan ewangelista i Jan prezbiter, który miałby być ostatnim redaktorem Ewangelii – sam Euzebiusz twierdzi, że autorem czwartej Ewangelii jest ten pierwszy. A więc z jednej strony pisze, że Ireneusz nie jest precyzyjny, że nie rozróżnia tych dwóch postaci, ale z drugiej – potwierdza autorstwo św. Jana Apostoła. On również przytacza opinię papieża Klemensa o Janowym autorstwie Ewangelii. Takie jest więc pierwotne przekonanie. Świadectwo św. Ireneusza nie jest takie łatwe do podważenia. Po pierwsze istniała duża bliskość czasowa. Po drugie Ireneusz był bezpośrednim uczniem św. Polikarpa, a Polikarp był uczniem Jana. Ireneusz miał świadomość żywej, istniejącej tradycji Janowej w Efezie. Dlatego odsyłał do Efezu, gdzie można było tę tradycję Janową śledzić i niemal jej dotknąć.
Etapy powstawania Ewangelii
W przypadku każdej Ewangelii wyróżniamy etapy jej powstawania. Najpierw jest jakieś źródło, potem etap przepowiadania, pierwszego spisywania – pojawiają się pierwsze teksty, potem pierwsza redakcja. Na tym etapie pojawia się człowiek, którego nazwalibyśmy ewangelistą – w tym przypadku najpewniej św. Jan Apostoł. Na końcu jest etap ostatecznej redakcji księgi – być może tę pracę wykonał Jan Prezbiter, a na pewno był to ktoś ze środowiska uczniów św. Jana.
Różnice w tekście i stylu
Przekonanie o złożoności powstawania Ewangelii wynika z różnic, jakie są w samym tekście. Najbardziej zwraca się uwagę na dwudziesty pierwszy rozdział, który jest ewidentnie napisany przez kogoś innego. Pewne zastrzeżenia co do jednolitości autorstwa wynikają z analizy tekstu, która pozwala opisać różne fazy powstawania Ewangelii. Widać, że niektóre teksty są wcześniejsze, inne późniejsze.
Jezus synoptyków i Jezus Jana
To jest ważny temat, bo dotyczy on między innymi bezpośrednich mów Pana Jezusa. Jezus w Ewangelii św. Jana mówi innym „językiem” niż Jezus synoptyków. U synoptyków Jezus mówi krótkimi zdaniami, w sposób obrazowy, używa języka pełnego przypowieści itd. Jezus św. Jana jest wyśmienitym teologiem, wyraża się w sposób duchowy i głęboki.
Mimo tych różnic, nie można powiedzieć kategorycznie, że u Jana nie ma ipsissima verba – czyli słów przypisywanych bezpośrednio Jezusowi – i że to wszystko jest późniejszą redakcją. Dlaczego w Ewangelii św. Jana znajdziemy sporo słów Jezusa i opisów Jego czynów, których nie ma w Ewangeliach synoptycznych? Wydaje mi się, że odpowiedź uzyskamy przy próbie rekonstrukcji całego procesu powstawania tej Ewangelii. W porównaniu z procesem powstawania Ewangelii synoptycznych, ten był dość skomplikowany – niektórzy uczeni wyróżniają aż pięć etapów – co też przekłada się na sprawę autorstwa. Bibliści są zgodni z tym, że autor Ewangelii św. Jana powołuje się na jeszcze inny zbiór wypowiedzi Jezusa niż ten, którym dysponowali synoptycy, czerpie z jeszcze innej tradycji, dlatego jest w jego Ewangelii dużo materiału, którego u synoptyków nie znajdziemy. Co więcej, jeśli u Jana jest materiał, który jest też u synoptyków, to jest on tak dalece przetworzony, iż wygląda to tak, jakby autor czwartej Ewangelii nie korzystał z trzech wcześniejszych.
Podsumowując problem autorstwa czwartej Ewangelii, najlepiej byłoby powiedzieć – tak, jak często mówi się w przypadku starożytności – o szerokim rozumieniu autorstwa. W tym sensie autorem czwartej Ewangelii jest św. Jan Apostoł – i to nie ulega wątpliwości. A to, że na końcowym etapie jej powstania ktoś z grona uczniów tę pracę Apostoła przeredagował, jest możliwe i niczego w kwestii autorstwa nie zmienia.
Fragment Wstępu. Więcej w książce kard. Grzegorza Rysia Klucz do Ewangelii św. Jana